કલ્પવૃક્ષના પ્રદેશમાં
– આનંદ ઠાકર
હાથ ચોળાતો હતો… રાત લાંબી હતી… દારુની સુગંધથી ઓરડો ભમકતો હતો…
જરાક આગળ…. થોડું દૂર… એ ઝાડવું….
દેખાય છે ?
હા. એ જ ચમકતું જાણે સોનેરી રોશની કરી હોય એવું…, બાપે પણ લગન ને ટાણે ઘર શણગારવા ઉધાર લઈને પણ રોશની કરી જ હતી ને! તે ઝાડ પર સોનેરી પાંદડા અને રૂપેરી ફૂલો, મખમલી છાલ ને મૂલાયમ ડાળખી!
‘ખાટલાની પંગતેથી જરા ઊંચી રે ની રાં… કજ્યાતની…’
‘પણ આખો દિ પાણી હાર્યું આજ… થાકી ગઈ સું’
સટ્ટ્ટાક દઈને એક થપાટનો અવાજ અને ઝીરોના બલ્બના અજવાળે રાણકીની છીપ જેવી આંખોમાંથી મોતીઓ ઉભરાતા ગયા અને પછી તો ધાર-ચોધાર. કલ્પવૃક્ષનું ઝાડ તેના ચોમાસામાં જાણે ભીંજાતું હતું.
મા ને બાપા બેય વાડીએ સવારના ચાલ્યા ગયા હોય. નાનકો ભણવા જતો. તે ભાત લઈને જાતી. રસ્તે મલકી પડતી. મહેકી પડતી – પેલા ઘઉંના ક્યારા જેવું! જાગતી આંખે જોવા માંડતી સપના કે આમ કોઈવાર એના ઈવડા ‘ઈ’ માટે એ ભાત લઈને જાશે. ખેતરના ઝાડની નીચે બેસીને રોટલાના બટકા મોઢામાં આપશે….
બધું લોહી વહી પડ્યું હોય એવું લાગ્યું અને તે જાણે મડદું થઈ જાય તો કે’વું સારું એમ એને અત્યારે થતું હતું અને હા…શ… કરીને ‘ઈ’ ઉતર્યો. બીડી શરું કરી અને ફૂંકવા લાગ્યો. રાણકી જાણે મડદું! ઊંઘી ગઈ હતી. પગ કળતા હતા. માથા પર હજી જાણે હેલ્યું ઉપાડી હોય એવો ભાર લાગતો હતો.
તેને થયું કાલે ન ઊઠાય તો સારું. અને આ વિચાર સાથે જ તેની રાત શરૂં થતી.
જ્યારે તે સવારે ફિશફેક્ટરીમાં માછલા તારવવા જાય ત્યારે ત્યાં કુલરનું ટાઢું પાણી પીતા પણ ક્યારેક વિચારે ચડી જવાતું હતું તેનાથી… કે માણસને પાણીની જરૂર જ ન પડે તો….? અને રાણકીનું મન તરંગોમાં ખોવાઈ જતું કે તો હમણાં રજા પડે અને ઘરે જવાનું ન થાત, ઘરે જઈને બેડા લઈને સીધું પાલિકાના લિકેજ નળના વાલ નીચે ડબલે ડબલે પાણી ભરવાનું ન થાત…, વીહ વીહ બેડા હારીને લોથ ન થાવું પડત…. અને રાતે… અને તે ગાળ દઈ બેસતી… ને સાલ્લો પરસેવો જ પીવાનું પાણી બની જાય તો!
એલી… અં…લ્યે કેટલુંક પાણી પીવું નભૈનીને… હાલ્યની હવે…
એની નણંદ ઠોંહોં મારતી ત્યારે તે ઠંડા પાણીનો ગ્લાસ પૂરો કરતી.
શુકર વારે લેટ નય હોય. કોઈ આવત્યું નય….
સુપર વાઈઝરનો આ અવાજ સાંભળીને રાણકીને ચાગલાઈ કરવાનું મન થાતું કે ભૈ, રાખ્યની. લેટ ન હોય તો કંઈ નય. ઘેર રયને ધોમ તાપના બાવળું કાપવા ઈના કરતા તો બેક બોટું માય્સ્લા તારવ્યે ઈ હું ખોટું… આપણને…
અને થાતું પણ એવું જ. શુક્રવારે બંદરકાંઠે પાવરનો કાપ, રાણકીને માછલા તારવવાની રજા હોય એટલે ઘેર રે’વાનું. નરેશને તો જાવાનું જ હોય જેસીબી હાંકવા. સવારમાં એનું ટીફીન કરી દેવાનું રોજની જેમ અને પ્રયાગના ખારામાં બાવળિયા કાપવા જવાનું.
રાણકી અને એની નણંદ બન્ને ટીફીન લઈને નીકળી પડે. એની મોટીભાભી પણ સાથે હોય અને ખારાની બીજી પાંચ-સાત ઘરની સ્ત્રીઓ પણ.
બધ્યું ખીલખીલાટ કરતી નીકળતી સવારના પોરમાં ટીફીન, પાણીના બાટલા, દોરી, કુહાડા, દાંતરડા લઈને. કેટલીક નાના છોકરાઓને સાથે લઈને જાતી હોય. કોઈ વૃદ્ધો જે ઘરે હોય તેને સોંપીને જાય.
બાવળ કાપતા જીવાતું અંદર ન ઉતરે એ માટે આદમીઓના ખમીશ પેરે ને પછી ધારદાર કૂવાડો થાય ઝીંકમઝીક…
કૂવાડાના ઘાયે-ઘાયે અંદર એક શેરડો ફૂટતો હોય એવું રાણકીને લાગતું. ઘણીવાર એ તલ્લીન થઈ જતી ને એની જેઠાણી કે’ તી કે બસ લ્યે લી. કપાઈ ગ્યો તારો બા… અને તે ઝબકી પડતી. બે જણ્યું થઈને ખુલ્લી જગ્યામાં બાવળને ખેંચીને લઈ જાય. બે બાયુ એ બાવળના અંગોપાંગ છેદીને તેને ભારીમાં તબદીલ કરી ન નાખે ત્યાં સુધી તેને ચૂંથતી. રાણકીને થતું આ જ જીવન છે ને! ચૂંથાવું, છેદાવું અને છેલ્લે ભૂંસાવું.
ઘણીવાર તે બધી બાયું ને પૂછી બેઠતી કે અંઈ આ બાવળિયા વાવી કોણ ગ્યું?
અને તેને જવાબમાં કાં ગાળ મળતી કાં મશ્કરી કાં મૌન. ઘણીવાર બધી બાયું રાણકીની વાત પર મુંગી થઈ જાતી. હાંફતી છાતીએ ગળામાંથી ઉતરતા પાણીના ઘૂંટડા સિવાય કોઈ અવાજ બાકી ન રહેતો. એની જેઠાણી કહેતી… હું તો અંઈ જ નાનેલી મોટી થઈ તેએએએદુની ઝોવ્સ. ફૂઈ હાર્યે હૂંય કાપવા આવતી તે દુની આવું સ. અને રાણકી બોલી ઉઠતી… તમીં બાયું જ બાવળિયા લેવા આવો? આદમ્યું ક્યારેય નથી આવતા? અને જેઠાણી છણકી પડતી. મારા દે’રને કે’ની જેસીબી ફેરવી દ્યે તો આઘડી બધું પૂરું.
રાણકી ધીમેકથી કે’તી ઘરનું હોય તો અબઘડી ફેરવી દે. માલીકને ભાડુંય આપવું પડેને! આપણે તો નોકર –
રાણકીને થતું અહીં બધું જીવન આ ઝાડની આસપાસ છે. સાંજે બાયું ઘરે આવે ત્યારે તેની સાસુએ ઉકળતું તેલ લીમડો નાખીને તૈયાર રાખ્યું હોય. રૂના પૂમડાં લઈને તળીયામાં પડેલા સૂયા જેવા કાટાંના ઘા પર તે ઉકળતા તેલના સાબકા દેવાય. ઝાડીઓમાં ઊઝરડાયેલા હાથ પર માલીશ થાય ને તરત ફળફળતા ચૂલા પર રોટલા ટીપવા બેસી જવાનું એ જ બાવળની ડાળખીઓ નાખીને રસોઈ થતી.
એ રાતે બાપાના હાલરડા યાદ આવતા. માસ્તરોની સૂફીયાણી વાતો યાદ આવતી. તેના માસ્તર કલ્પવૃક્ષની વારતા કે’તા. ખાટલાના હેલ્લારે અને શ્વાસ શ્વાસના ટકરાવે પણ એ વારતા આબાદ યાદ આવતી! રાજકુંવરી ફરવા નીકળે છે. એ વૃક્ષ નીચે બેસે છે અને સપનામાં ખોવાઈ જાય છે. રાજકુંવરી વિચારે ચડતી ચડતી પોતાની બેનપણીને કે છે કે મારે તો એક મોટા ઉપવનમાં રાજમહેલ હોય, કમળનું સરોવર હોય, સુવર્ણ મંડપથી હિંડોળા ખાટ સજાવેલો હોય…. એ મહેલનો રાજકુંમાર પાંચહાથ પૂરો ને ઘોડલા ખૂંદતો કહું ત્યાં હાજર ને પડ્યો બોલ ઝીલતો હોય. મારા ગળામાં એક નવલખો હાર ઝળાહળા થતો હોય…. આવું ઠેકાણું જોયે… બન્ને સખીઓ હસતી હસતી એ ઝાડની નીચેથી પસાર થાય છે અને વનમાં આગળ ચાલે છે…
પ્રાગનો ખારો ફોરેસ્ટમાં જાય છે. બાવળિયા કાપવા જાત્યું નઈ, હવે. સીમમાં જાજો. કાં ખાલી પ્લોટું હોય સોસાયટ્યુંમાં ન્યાં. આજે જ તમને બાવળિયા કાપતી જોયું હશે એટલે મારા મિત્ર છે ફોરેસ્ટ વાળા એને કીધું. ઈ તો માને ય ઓળખે એટલે તમીને કાંઈ કીધું નઈ હોય.
રાણકીના વરે ધીમેકથી વાત કરીને રાણકી ઝીરોના બલ્બ સામે તાકીને આંખો બંધ કરી ગઈ.
રાજકુંવરી આગળ જાય વનમાં ત્યાં તો મોટું ઉપવન… ઉપવનની અંદર મહેલ, સોનાના પારણા. પારણે ઝૂલે રાજકુંવરી ને ઘોડો ખૂંદાવતો આવે રાજકુંમાર બન્ને એક થાય ને રાજાને વાત મળે. રાજા માનતો નથી ને કલ્પવૃક્ષ કપાવી નાખે અને જુએ ત્યાં તો મહેલ કડડડડભૂસ… તોય રાજકુંમાર ને રાજકુંવરી ભાગે એક ઘોડા પર જંગલમાં ને બેય ત્યાં નવું રાજ બનાવે અને ખાધું પીધું ને રાજ કરે…
રાણકી ઊંઘમાં ને ઊંઘમાં બબડી ઉઠતી ખાવાપીવાના રે’તા નથી ને રાજ ક્યાંથી કરે. એના વરનો ગોદો લાગે અને રાણકી આંખું ચોળતી કોગળો કરતી ક ટીફીન બનાવવા વળગી જાય. બાવળિયાના તાપે થતાં ઘૂમાડામાં કલ્પવૃક્ષ ગોટેગોટા થઈને ઉડી જાય!
રોજ રાતના સપનાઓના વેણમાં ભીંસાતી કૂટાતી રાણકી એક દી રીસાણી. એના વરને એક દી તો અધરાતમધરાતે ઉઠાડ્યો અને કે’વા લાગી કે હાલ ભાગી જાયેં ઓખા અને ન્યાલી કલીકટે. ખાશું પીશું ને રાજ કરશું. રાણકીને એમ કે એટએટલા રાતના રોણા એની હાટું કરે છ તીં એના સુખ હાટું માની જાહે. પણ આ તો આડું ફાટ્યું. રાજકુમારીને જેલની સજા. એ સજા પાછી રાજકુમારે જ આપી. રાતે તો એનો વર કાંઈ બોલ્યો નઈ ને સવારે એની માને કઈને રાણકીનું ફિશીંગ ફેક્ટરીમાં જવાનું બંધ. એના વરની મા તો બે દોરા કરાવીને આવી અને એક રાણકીને બાંધ્યો પગે અને એક ઘરના ઉંબરે બાંધ્યો. રાણકી મનમાં રણુંઝણું થાય.
એ જ ઘડી ને આજનો દિ. રાણકીએ નક્કી કરી લીધું હોય એમ ઝટઝટ કામ ઘરનું પતાવ્યું. ડબલું હાથમાં લીધું એટલે એના વરની મા પણ કંઈ બોલી હકે એમ હતી નઈ. રાણકી થોડે દૂર ગઈ. ડબલું ઘા કર્યું ને પોગી એના વરના કામની જગ્યાએ. એનો વર જેસીબી હાંકતો જાય અને રાણકી ગાંગરતી જાય..
ઢહડા કર્યા કરીશ તોય નોકર જ રે’વાનો. હાલ મારી હારે. તને સાય્બ બનાવી દઉં. કંઈક નવું કરશું. તું તો તરી જાશે. મારે બીજો મઈનો બેઠશે. આપણું જણ્યુંય સચવાઈ જાશે અને વધું કમાશું તો કટુંબને બાવળિયામાંથી કાઢશું જ. એકવાર તો હું ક’વ એમ કર.
નફટ્ટ, આઘી રે’ નઈ તો પીલી નાખીશ જેસીબીહેઠ તો હાડકાંય તારા બાપને નઈ જડે.
તો હવે તારા ને મારા સંબંધ એમને એમ પણ હું હવે જાઉં છું. બાવળિયાને ઠુંઠીયે તો નઈ જ દેવાવ જા.
અને એ દોડી. એના વરના સાથી કર્મીઓએ કીધું ય ખરું પણ એ તો ગુમાનમાં.
રાણકી તો પોગી રોડે. નવાબંદરની રીક્ષામાં બેઠી. રીક્ષા દેલવાડે પહોંચી હશે અને રાજકુમાર આવ્યો. ઘોડા ખૂંદતો નહીં ગાડી ભગાડતો.
હાલેય હેઠી ઉતર્ય. ભાગવું છ કલીકટ. નારિયેળ્યું વાવવા. બાવળિયા નથી નાખવા બસ…
– આનંદ ઠાકર
( આનંદ ઠાકરની આ વાર્તા અને ચિત્રો જેના તમામ હક્ક એમના કોપીરાઇટ હેઠળ છે માટે લેખકની મંજુરી વગર આ વિષયવસ્તુના ઉપયોગ કાયદાને આધિન છે. લેખકના સંપર્ક નંબર – 8160717338 )
